بررسی جامع نقصان عقل بودن زنان

❌ملحدان با برخورد گزینشی و غرض ورزانه با آیات و روایات سعی دارند زنان را در اسلام تحقیر شده جلوه دهند. تا آن جا که گویی اسلام اصلاً به زن بهایی نداده است. یکی از این مستندات مغرضان گزارش کمی عقل زنان نسبت به مردان است.

🚫تردیدی نیست که مؤمن حقیقی کسی است که همواره در تمام امور؛ و درهمه ابعاد عقیدتی، گفتاری و کرداری، پیرو پیامبر ص و اهل بیت ایشان بوده و تسلیم اوامر الهی ایشان باشد. خداوند متعال میفرماید:
 ـ«به پروردگارت سوگند که آنان مؤمن حقیقى نخواهند بود، مگر آنکه تو را در آنچه میان خود نزاع واختلاف دارند به داورى بپذیرند؛ سپس از حکمى که کرده‏اى دروجودشان هیچ دل تنگى و ناخشنودى احساس نکنند، وبه طور کامل تسلیم شوند.» (نساء: 65)

در این راستا ما با تعدادی از احادیث روبرو هستیم که زنان را نواقص العقول توصیف می کنند. تسلیم به این مطالب پس از احراز دو مطلب محقق می شود:

1- اطمینان از صدورچنین روایتی  از اهل بیت ع
2- فهم درست از مراد  ومقصود انان است که منظور آنان از این بیان چیست.

در این زمان ملحدان خرد ستیز برای غرض ورزی خود آن را به کاستی عقل زنان و قدرت ادراک آنان تعبیر می کنند.

👌🏻 اینگونه روایات در منابع شیعه و سنی چنین ذکر شده:

📎در شیعه:
مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنَّ النِّسَاءَ نَوَاقِصُ الْإِیمَانِ نَوَاقِصُ الْحُظُوظِ
✔️نوَاقِصُ الْعُقُولِ فَأَمَّا نُقْصَانُ إِیمَانِهِنَّ فَقُعُودُهُنَّ عَنِ الصَّلَاةِ وَ الصِّیَامِ فِی أَیَّامِ حَیْضِهِنَّ
✔️و أَمَّا نُقْصَانُ عُقُولِهِنَّ فَشَهَادَةُ امْرَأَتَیْنِ کَشَهَادَةِ الرَّجُلِ الْوَاحِدِ وَ أَمَّا نُقْصَانُ حُظُوظِهِنَّ فَمَوَارِیثُهُنَّ عَلَى الْأَنْصَافِ مِنْ مَوَارِیثِ الرِّجَالِ

✔️فاتَّقُوا شِرَارَ النِّسَاءِ وَ کُونُوا مِنْ خِیَارِهِنَّ عَلَى حَذَرٍ وَ لَا تُطِیعُوهُنَّ فِی الْمَعْرُوفِ حَتَّى لَا یَطْمَعْنَ فِی الْمُنْکَر                     

ترجمه : اى مردم! همانا زنان [در مقایسه با مردان]، در ایمان، و بهره ‏ورى از اموال، و عقل کاستی دارند،
👈 اما کاستی ایمان بانوان، بر کنار بودن از نماز و روزه در ایّام «عادت حیض» آنان است،
👈و اما کاستی عقلشان از مردان بدان جهت که شهادت دو زن برابر شهادت یک مرد است.
👈و تفاوتشان در بهره ورى از اموال آن که ارث بانوان نصف ارث مردان است.

📚نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص: 106

🔗و در اهل سنت:
خرج رسول الله ص فی أضحى أو فطر إلى المصلى فمرّ على النساء فقال: یا معشر النساء تصدّقن فإنی أریتکن أکثر أهل النار. فقلن: وبم یا رسول الله ؟ قال: تکثرن اللعن وتکفرن العشیر ما رأیت من ناقصات عقل ودین أذهب للب الرجل الحازم من إحداکن. قلن وما نقصان دیننا وعقلنا یا رسول الله ؟ قال:
✔️ ألیس شهادة المرأة مثل نصف شهادة الرجل؟ قلن بلى. قال: فذلک من نقصان عقلها
✔️ ألیس إذا حاضت لم تصل ولم تصم ؟ قلن: بلى، قال: فذلک من نقصان دینها

ترجمه: بخاری در صحیح خود از طریق ابو سعید خدری روایت می کند که رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلّم)‌ در عید قربان یا عید فطر به سوی عیدگاه روانه شد و چون بر جمعی از زنان گذشت فرمودند:
ای گروه زنان! صدقه دهید؛‌ زیرا بر من نشان داده شده که شما بیشترین اهل دوزخ می باشید». زنان عرضه داشتند: چرا و به چه علت ای رسول خدا؟ آنحضرت فرمودند: «لعنت بسیار می کنید و کفران نعمت شوهران را می نمائید.
 من هیچ ناقص عقل و دینی را ندیده ام که همچون شما زودتر عقل مرد عاقل را از میان برد». زنان عرضه داشتند: نقصان عقل و دین ما چیست یا رسول الله؟ آنحضرت فرمودند:

👈آیا شهادت زن، همچون نصف شهادت مرد نیست»؟ گفتند: آری. حضرت فرمودند: «این از نقصان عقل اوست
👈 آیا چنین نیست که زنی که حائض شود نماز نمی خواند و روزه نمی گیرد؟ گفتند: آری چنین است. حضرت فرمودند: و این از نقصان دین اوست.

📚صحیح بخاری: ج 1 ص 7

📣با نگاهی دقیق به روایاتِ یاد شده، چند نکته قابل توجه خواهد بود:

1️⃣ با توجه به اینکه این روایات در مهمترین منابع حدیثیِ فریقین آمده است؛ بنابر این نمیتوان ادعای طرد آنها را کرد چرا که؛ در منابع مشهور و معتبر فریقین همه شان ذکر شده است.

2️⃣ تمام روایاتی که در منابع اهل تسنن آمده به نقل از پیامبر ص بوده و آن چه در منابع حدیثی معتبر ما آمده است، یا از رسول خدا ص و یا از امیرالمؤمنین ع میباشد و نیز روایت هایی که از امام صادق یا از امام حسن عسکری علیهما السلام نقل شده، به رسول خدا ص منتهی میشود، و ما در این زمینه خبری از امامان معصوم نداریم.
👌 و نکته قابل توجه این است که نبی مکرم و امیر مؤمنان ع بر خلاف دیگر اهل بیت حاکم بودند، لذا اگر این نصوص، دال بر نقصان عقل زن و کوتَه فکری آنان باشد، قطعا احساسات زنان را که نصف جامعه را تشکیل می دادند جریحه دار میکرد.
و نیز صدور چنین کلامی از سوی یک حاکمِ با بصیرت و درایت( که حتی دشمنان آن حضرت هم بدان معترف هستند)، بسیار بعید می‌باشد.

3️⃣ این سخنان اگر با انگیزه سرزنش زنان باشد، بی تردید مخالف شیوه و روش قرآنی خواهد بود؛ قرآن کریم زنان را همچون مردان، کرامت بخشیده و تنها معیار ارزشمندی را بودنِ تقوی میداند؛
و نه زن و مرد بودن!
لذا خداوند میفرماید:
﴿یا أَیُّها النّاسُ إِنّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وأُنْثى وجَعَلْناکُمْ شُعُوباً وقَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللهِ أَتْقاکُمْ﴾
الحجرات: ۱۳

اما با مراجعه به أبواب شهادت در کتب  فقهی و حدیثی معلوم میشود که شهادت زن در موارد مختلف، متفاوت است:

▪️شهادت آن در برخی موارد پذیرفته نیست مانند: حدود و طلاق
▫️در برخی موارد پذیرفته است به شرط اینکه حتما همراه مرد باشد و لو یک مرد یا بیش از آن  بحسب شرائطی که دارد مانند::
نکاح، قرض ،قتل، بکارت.
▪️در برخی موارد به تنهایی پذیرفته است و آن جایی است که مردان نمیتوانند شهادت بدهند

➿ پس: با دقت در علتِ #نقصان_عقل_زنان در روایت پیامبر و حضرت علی که فرمود:
شهادت زنان نصف شهادت مردان است، معلوم میشود که تنها قسم دوم مد نظر ایشان بوده واز دو قسم دیگر مجزا گشته است!

لذا برای فهم دقیق علت ذکر این قسم دوم به تنهایی از سوی پیامبر و علی ع، لازم است ویژگی موارد قسم دوم که شهادت زنان همراه شهادت مرد پذیرفته میشود را مورد بررسی قرار داده شود
و چون مربوط به بحث نیست به خاطر رعایت اصول اختصار و حال شما  مخاطب عزیز، صرف نظر میگردد.

🔻 اما با توجه به نکته ای که اشاره شد، این سؤال مطرح میشود که اگر مراد از نقصان عقل، نقصان قدرت ادراک  زنان باشد، شایسته بود به مواردی که سوگند آنها پذیرفته نیست اشاره میکرد، زیرا کسی که توان عقلی آن ضعیف است، درک درستی از مسایل پیرامونی خویش نداشته و پذیرش شهادت وی موجب از بین بردن حقوق دیگران می‌شود

✅ پس: بنابر این برداشت، دلیل کاستیِ عقل زنان بخاطر نصف بودن شهادت زنان مغایرت عجیبی دارد.

🔺همچنین با ملاحظه این روایات مشخص میشود که پذیرش یا عدم پذیرش شهادت، یک امر تعبدی بوده که تابع مصالح خاصی است و هیچ ارتباطی با نقصان عقل ندارد؛ لذا شهادت زن در نکاح پذیرفته میشود ولی در طلاق پذیرفته نمیشود؛ در حالی که هر دو از یک باب هستند.
و همچنین شهادت زن در قتل و زنا پذیرفته می‌شود ولی در حدود پذیرفته نمیشود. و با توجه به این که قتل شدیدتر از حدود است، لازم است احتیاط در آن نیز بیشتر رعایت شود. ضمن اینکه نقص عقل اگر به معنای غلبه احساسات باشد، احساسات زن در قتل، غلبه بیشتری دارد نسبت به مواردی که به حدود، ختم میشوند.

یکی از اشتباهات مترجمان در مواجهه با زبانی دیگر این است که برخی لغات را همانطور که به زبان خودشان برگردانده شده و استفاده میشود معنا میکنند، و نه آنطور که در زبان اصلی مورد استفاده است. حتی گاهی یک واژه میتواند چندین معنا داشته باشد که نباید از این مورد غافل ماند.

✅ عقل در لغت:
 
عقل در لغت معنای متعدد و مفاهیم متعددی دارد و چندین معنا برای آن ذکر نموده اند از جمله ضد جهل و نادانی و یا ریسمانی که به پای شتر میبنند یا نیرویی است که بواسطۀ آن خیر و شر و حق و باطل از یکدیگر مشخص می شوند و همچنین معنای دیگری که برای ان نقل شده چنین ذکر شده:
 
عقلت القتیل عقلاً: أی ودیت دیته
به معنای دیه ای است که باید به مقتول داده شود
 
📚خلیل فراهیدی، کتاب العین : ج۱ ص۱۵۹

👌🏻با توجه به روایات نواقص العقول مویداتی وجود دارد که کاربرد واژه عقل در این نوع روایات معنای دیه را میدهد که در بعضی از کتب حدیثی شیعه وسنی چنین معنایی برای عقل بکار برده شدند که یک نمونه را ذکر میکنیم:

فِی رِوَایَةِ السَّکُونِیِّ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ع کَانَ یَقْضِی فِی کُلِّ مَفْصِلٍ مِنَ الْأَصَابِعِ بِثُلُثِ #عقل تلْکَ الْأَصَابِعِ إِلَّا الْإِبْهَامَ فَإِنَّهُ کَانَ یَقْضِی فِی مَفْصِلِهَا بِنِصْفِ #عقل تلْکَ الْإِبْهَامِ لِأَنَّ لَهَا مَفْصِلَیْن‏

ترجمه: از امام صادق علیه السّلام روایت شده که امیر مؤمنان علیه السّلام در #دیه هر بندى از انگشتان بیک سوّم دیه آن انگشت حکم میفرمود بجز انگشت ابهام، که در هر بندى از آن به نیم دیه آن حکم مى‏فرمود، زیرا انگشت شست داراى دو بند است.

📚 من لا یحضره الفقیه، ج‏4، ص: 151

🔍همچنین در روایات اهل سنت دو تعبیر (عقل اهل الذمه: دیه کافر ذمی) و (عقل زوجها: دیه زن کافر ذمی) به کار رفته است.

پس در استعمالات عرب لفظ «دیه» و لفظ «عقل» کاربردی مشترک داشته؛ که با دقت نظر در روایات دال بر نقصان عقل زن که صرفا از پیامبرص و أمیرالمؤمنین ع نقل شده است، این احتمال مطرح میشود، که مراد از عقل در این روایات دیه میباشد نه قدرت ادراک، خصوصا زمانی که این تعابیر مشابه را در روایاتی که عقل را به معنای دیه به کار برده اند میتوان ملاحظه کرد؛ مانند روایت ذیل است:

عن عمرو بن شعیب، عن أبیه، عن جده أن رسول الله ص قال: 👈عقل المرأة مثل عقل الرجل👉، حتى تبلغ الثلث من دیتها

دیه زن همچون دیه مرد است تا زمانى که به یک سوم دیه کامل (صد شتر) برسد.

📚سنن الدارقطنی: ج ۴ص ۷۳، البیهقی، معرفة السنن والآثار: ج۵ص۲۲۶

⭕️حتی آوردن این نوع احادیث در بابهایی که هیچ نوع ربطی به عدم ادراک یا کاستی عقل باشد، خود نشان میدهد فهم مولفین این کتب از این نوع روایات مرتبط با کاستی عقل یا عدم ادراک زنان نبوده است.

🔚نکته ای که باقی میماند بیان هدف از تعلیل نقصان عقول ( دیه) زنان به اینکه شهادت آنان نصف شهادت مردان است میباشد که میتوان گفت شاید اشاره به یکی از این دو مورد ذیل باشد:

1️⃣ اشاره به آیه دین (قرض) است؛ یعنی چون دیه زن نصف مرد است، پس شهادت وی در امور مادی مانند قرض، نصف شهادت مرد است؛ که برخی روایات میتواند مؤید این سخن باشد:
 
عَنْ أَبانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللهِ ع أَنَّهُ قالَ: فِی وَصِیَّةٍ لَمْ یَشْهَدْها إِلا امْراةٌ فاجازَ شَهادَةَ المَرْأَةِ فِی الرُّبُعِ مِنَ الوَصِیَّةِ بِحِسابِ شَهادَتِها

ترجمه: اگر به هنگام وصیت کسى را نیابند جز یک زن که براى گواهى حاضر باشد در این صورت گواهى یک زن به میزان یک چهارم مبلغ قابل اجرا خواهد بود چون بحسب شهادت زن سنجیده میشود.

📚الکافی (ط - الإسلامیة)، ج‏۷، ص۴

(در وصیت مالی در صورتی که دو زن در کنار یک مرد باشد شهادت آنان در دادن کل مبلغ قابل اجرا است. لکن اگر مرد نباشد و فقط دو زن شاهد باشند در اینصورت به اندازه شهادت آنان نصف مبلغ از کل داده میشود؛ چرا که نصف دیگر بستگی به شهادت یک مرد دارد و نیز اگر یک زن فقط شاهد وصایتی باشد در اینصورت یک چهارم از کل مال قابل اجرا خواهد بود زیرا یک زن و یک مرد که در نصف و ربع این مال شاهد باید باشند مفقود هستند ولذا قابل اجرا در ان نصف و ربع نخواهد بود).

2️⃣اشاره به وجه شباهت دیه زن و اموری که شهادت وی پذیرفته میشود؛ همان طور که اسلام در بعضی مواقع شهادت زن را نصف شهادت مرد قرار داده، دیه او را نیز نصف دیه مرد قرار داده است. به عبارت روشنتر امام در مقام بیان علت نقصان دیه زن نیست بلکه در مقام بیان موید قرآنی بر نقصان دیه است، و به گونه ای به آیه دین (قرض) اشاره فرمودند که معنای این سخن حضرت در عبارت نُقْصانُ عُقُولِکُنَّ فَشَهادَتُکُنَّ إِنَّما شَهادَةُ المَرْأَةِ نِصْفُ شَهادَةِ الرَّجُلِ چنین میشود:
👈موید نصف بودن دیه زنان  همان نصف بودن شهادن زنان در برابر مردان است.

نقص #ایمان در زنان

🌐نکته دیگری که سؤالات زیادی را پیرامون این روایات به خود اختصاص میدهد، بحث نقص ایمان  ودین زنان است که در فقره اول روایات چنین ذکر شده:

َأَمَّا نُقْصَانُ إِیمَانِهِنَّ فَقُعُودُهُنَّ عَنِ الصَّلَاةِ وَ الصِّیَامِ فِی أَیَّامِ حَیْضِهِن‏

ترجمه: اما نقصان ایمانشان به اعتبار معاف بودن از نماز و روزه در ایّام پریود است‏.

❌آیا این امر نوعی نکوهش برای زنان تلقی میشود؟ به عبارت دیگر از طرفی پریود بودن زنان در دست خود آنان نیست و خداوند خود آنان را به ترک نماز و روزه امر نموده است. و از طرفی هم ترک عبادتی که ملزم بر ترک آن هستند، باعث نقص ایمان شمرده شده است. این چگونه با عدالت سازگار است؟

✅در پاسخ باید گفت که: مراد از این تعبیر «ایمان یا دین» در حدیث، واجبات است که یک مصداق آن #نماز میباشد. و شاهد این معنا در منابع شیعه و سنی آمده که به یک حدیث اکتفا مینمائیم:

 لَمَّا صَرَفَ اللَّهُ نَبِیَّهُ إِلَى الْکَعْبَةِ عَنْ بَیْتِ الْمَقْدِسِ قَالَ الْمُسْلِمُونَ لِلنَّبِیِّ ص أَ رَأَیْتَ صَلَاتَنَا الَّتِی کُنَّا نُصَلِّی إِلَى بَیْتِ الْمَقْدِسِ مَا حَالُنَا فِیهَا وَ مَا حَالُ مَنْ مَضَى مِنْ أَمْوَاتِنَا وَ هُمْ یُصَلُّونَ إِلَى بَیْتِ الْمَقْدِسِ  فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیم فَسَمَّى الصَّلَاةَ إِیمَانا

چون خداى عز و جل پیغمبرش را از بیت المقدس بسوى کعبه برگردانید مسلمین به پیامبر گفتند: نمازهایی که در گذشته بسوی بیت المقدس خوانده ایم و پدرانمان که مرده اند و بسوی ان در گذشته نماز خواندند چگونه است؟ (آیا خداوند مورد قبول قرار داده؟) پس این آیه نازل فرمود: خدا کسى نیست که #ایمان شما را تباه کند، خدا نسبت بمردم دلسوز و مهربانست. (بقره: 143) پس خدا #نماز را ایمان نامید.

 📕 الکافی (ط - الإسلامیة)، ج‏2، ص: 37
 📒تفسیر العیاشی، ج‏1، ص: 63
 📗 الدر المنثور فى تفسیر المأثور، ج‏1، ص: 146

و همچنین راغب یکی از معانی ایمان را چنین آورده:
«و یقال لکلّ واحد من الاعتقاد و القول الصدق و العمل الصالح»
و برای آن به حدیث نبوی نیز استناد جسته است.

📚مفردات ألفاظ القرآن، ص: 91 و برای استعمال در عمل ر.ک به نهج البلاغه، ‏حکمت 227  و مشکاة الأنوار، ص: 40

✔️در اینصورت معنای عبارت چنین است: اما نقصان (نماز یا عمل صالح )  ایشان در معافیت آنان ‏در ایام پریودی از نماز و روزه میباشد.

با این بیان مشخص میشود که این عبارت نیز در مقام نکوهش و سرزنش زنان نیست بلکه در مقام بیان یکی از جنبه های شرعی است، همانند توصیف آنان به نواقص العقول و نقص الحظوظ که در مقام بیان دو جنبه شرعی زنان است.

نتیجه:
 مقصود از این روایات، بیان برخی از جنبه های شرعی در زنان است که در تبیین این معنا به نکات ذیل توجه شده است:

1️⃣- فهم صحیح حدیث علاوه بر توجه قرائن، آن فهمی است که مبتنی بر فهم واژگان در پرتو لغت یا حدیث باشد.
2️⃣- در صورت تعدد معانی واژه ها، باید همه معانی مورد بررسی قرار گیرد، و مطابق قرینه ها معنای مورد نظر گوینده مشخص شود.
3️⃣- در زبان عربی عقل دارای چند معنا است، که برخی از آنها با گذشت زمان به فراموشی سپرده شده مانند معنایی که دارای معنای دیه را میدهد.

👌 نکته آخر: یکی از جهات مهم در گزینش این نوع احادیث در کتاب شریف «نهج البلاغه» این است که این کتاب ناظر به جهات «بلاغی» احادیث امیرالمؤمنین ع جمع شده، و لذا بسیاری از روایات آن تنها با تسلط گسترده بر لغات و اصطلاحات عرب و جهات بلاغی قابل فهم است، و از این جهت با بسیاری از کتب روایی که محور تالیف آن دسترسی آسان تر به جهات محتوایی فقه یا عقاید و... است، تفاوت دارد.